با انواع طرح و نقشه در فرش ایرانی بیشتر آشنا شوید

زیبایی سحرانگیز رنگ و نقش فرش های سرزمین ایران به گونه ای است که می توان گفت والاترین جایگاه را در میان هنرهای مردمی داراست. حضور و بقای فرش در گذار تاریخ فلات ایران، همواره تجلی‌گر بخشی از فرهنگ و هنر ساکنان روستاها، شهرها و مردمان عشایر و قبایل آن محسوب می‌گردد. پراکندگی جغرافیایی این هنر در گذشته و حال قابل توجه و تأمل است. درهریک از مناطق باشیوه و روش خاص خود و با تکیه بر ویژگی‌های کاربردی فرش‌ها سعی در خلق زیبایی دارند. این وجاهت جز به رنگ و نقش میسر نشده است. رنگ و نقش در هریک ازمناطق ویژگی بومی و خاص خویش را یافته که در کنار ویژگی‌های فنی خاص هر منطقه، امکان شناخت و تمیز فرش‌ها را از یکدیگر به وجود می‌آورد. تنوع طرح و نقش فرش‌های ایرانی به حدی است که آن را قوی‌ترین و محکم‌ترین عامل اعتبار هنری این آثار می‌شمارند. در این نوشته به معرفی اجمالی انواع طرح و نقشه در فرش‌های ایرانی خواهیم پرداخت. پس از مطالعه این مقاله میتوانید برای مشاهده جدیدترین طرح و نقشه ها در فرش دستباف ایرانی که برگرفته از دسته بندی مطرح شده در همین مقاله می باشند، به شاخه نخ و نقشه قالی در سایت ایفرش مراجعه نمایید. برای مشاهده جدیدترین طرح و نقشه ها در حوزه فرش ماشینی امروز ایران هم می توانید به شاخه فرش ماشینی وبسایت ایفرش سری بزنید.

به طور کلی دسته بندی‌های مختلفی برای طرح و نقشه در فرش ایرانی بیان شده است که من در این‌جا به معرفی دسته بندی 19 گانه‌ای که توسط شرکت سهامی فرش ایران ارائه شده است اشاره خواهم نمود. بر اساس تقسیم بندی شرکت سهامی فرش ایران، نقشه‌های فرش ایران به ۱۹ گروه اصلی و تعداد زیادی طرح‌های فرعی تقسیم می‌شوند که عبارتند از

طرح‌های آثار باستانی و ابنیه اسلامی

این طرح‌ها از ساختمان‌ها و کاشی کاری‌ها و اشکال هندسی و تزئینی بناها الهام گرفته شده است. در طول تاریخ طراحان فرش در طرح‌های اصلی دخل و تصرفاتی کرده و طرح‌های فرعی را به وجود آورده‌اند. معروف ترین این آثار عبارتند از مسجد شیخ لطف الله، محرابی کوفی، مسجد کبود، مقبره شیخ صفی، سردر امام زاده محروق، گنبد قابوس، مسجد شاه اصفهان، تخت جمشید، طاق بستان، طاق کسری(ایوان مدائن)، و زیرخاکی.

فرش‌های طرح‌ شاه عباسی

اساس کلیه طرح‌های شاه عباسی بر مبنای کاربرد گل معروف شاه عباسی در این طرح است. در این طرح‌های گل‌های شاه عباسی به همراه بندهای ختائی و گاه تلفیق آنها با اسلیمی‌ها، انواع مختلفی از نقوش فرش را ارایه می‌دهند. انواع طرح‌های این گروه عبارتند از لچک ترنج شاه‌عباسی، افشان شاه عباسی، شاه عباسی درختی، شاه عباسی شیخ صفی، شاه عباسی جانوری و ...

فرش‌های طرح اسلیمی

شکل اصلی این طرح را شاخه‌های دورانی در میان برگ‌ها تشکیل می‌دهد. این شاخه‌ها، تجرید یافته طرح درخت می‌باشند. اسلیمی انواع بسیار زیادی دارد و معمولاً در بیشتر قالب‌ها این طرح تکرار می‌گردد اما در بعضی فرش‌ها این طرح مسلط است. معروف‌ترین اسلیمی‌ها، اسلیمی دهن اژدر است. در این نوع اسلیمی انتهای هر شاخه به دو بخش متقارن منشعب می‌گردد و به صورت فکین اژدها نشان داده می‌شود و روی ساقه شاخه‌ها جوانه‌هایی در نقاط مختلف تزئین شده است که بیشتر این جوانه‌ها را اسلیم می‌نامند. شاید کلمه اسلیمی از اسلیم به معنای جوانه باشد و شاید هم این لغت مصغر اسلامی باشد و می‌دانیم که در هنرهای اسلامی از این طرح بسیار استفاده شده است. این طرح نیز به لحاظ تغییرات و دخل و تصرف‌ها به گروه‌های فرعی بسیار تقسیم شده است. مانند اسلیمی، اسلیمی بندی، اسلیمی شکسته، اسلیمی دهان اژدر، اسلیمی لچک ترنج، اسلیمی ترنج دار و اسلیمی ماری.

فرش‌های طرح افشان

در اين طرح كليه بندها و نگاره‌های فرش پيوستگی و ارتباط كاملی دارد. به نحوي كه به نظر مي رسد نقاش از هنگام شروع طرح تا پايان آن قلم از كاغذ برنداشته و يك ارتباط مداوم بين قسمت‌های مختلف نقش به وجود آورده . به عبارت ساده تر همان گونه كه از نام نقوش اين گروه پيداست، تمامی گل و برگ‌ها و بندهای موجود در طرح ،در متن فرش پراكنده و افشان شده‌اند. طرح‌های افشان اصولاً به گونه‌ای طراحي مي‌شوند كه هيچ يك از گل و برگ‌ها قرينه نداشته و اصول قرينه نگاری در آن وجودندارد. افشان دسته گلي ، افشان حيوان دار، افشان ترنجي ، افشان ختايی و... انواعی از اين طرح می‌باشد. مشاهده طرح های افشان بیشتر

فرش‌های طرح بته‌ای (بته جقه)

طرح بته‌ای تجرید یافته درخت سرو است. بته‌های سرکج فرش ایران که به بته جقه شهرت یافته است در این‌گونه طرح‌ها با اندازه و اشکال مختلف به چشم می‌خورد. معروف‌ترین طرح‌های بته‌ای عبارتند از بته جقه، بته شاخ گوزن، بته ترمه، بته سرابندی، بته خرقه‌ای، بته قلمکار اصفهان، هشت گل، بته کردستانی یا هشت بته، بته میر شکسته، بته لچک ترنج، بته سنندج، بته افشاری و بته بازوبندی و بته بادامی

فرش‌های طرح‌ اقتباسی

گفته می‌شود اغلب طرح‌های این گروه شباهت زیادی به طرح‌های فرش مناطق مرزی ایران و کشورهای همسایه و حتی سایر کشورها دارد و به همین دلیل آنها را اقتباسی می‌نامند مانند طرح‌های معروف به قفقازی و گوبلنی.

فرش‌های طرح واگیره‌ای یا بندی

منظور از استعمال واژه بندی این است که یک قطعه کوچک از یک طرح در سرتاسر فرش چه از جهت طول و چه از سمت عرض تکرار گردد. چون این قطعات در مرحله تکرار به هم می‌پیوندند، آنرا بند بندی یا واگره می‌نامند. نام‌های فرعی این گروه عبارتند از بندی اسلیمی، بندی پیچک، بندی شکسته، بندی کتیبه‌ای، بندی مستوفی، بندی ورامین یا میناخانی، بندی قالب خشتی یا لوزی، بندی ترنج دار، بندی درختی، بندی قابقابی، بندی شیر شکری یا بازوبندی، بندی سروی، بندی آدمکی یا ملانصرالدین، بندی بختیاری، بندی مجلسی، بندی خوشه انگوری، بندی شاخه گوزن حیوان دار، بندی خاتم شیرازی و بندی دسته گل.

فرش‌های طرح درختی

با وجودی که در طراحی فرش اساس کار را شاخه و برگ‌ها تشکیل می‌دهند ولی در طرح‌های درختی سعی شده است تا وجه تشابه زیاد با طبیعت حفظ گردد. طرح‌های معروف درختی این طور نام گذاری شده‌اند: درختی جانوری یا حیوان‌دار، درختی سبزی کار یا آب‌نما، درختی ترنج دار، درختی سروی و درختی گلدانی.

فرش‌های طرح ترکمن یا بخارا

طرح فرش‌های ترکمن از لحاظ هندسی و شکستگی خطوط در ردیف طرح‌های ایلی و خاص مردم کوچ نشین است که بطور ذهنی و بدون نقشه بافته می‌شود. ترکمنی قاب یمونی، ترکمنی شانه‌ای، ترکمنی غزال گز(چشم آهو)، ترکمنی آخال، ترکمنی چهار قاب، ترکمنی خورجینی و ترکمنی قاشقی طرح‌های فرعی این دسته را تشکیل می‌دهند.

فرش‌های طرح شکارگاهی

بنیاد اصلی این گروه از طرح‌ها نمایش صحنه‌های شکار و شکارگاه است. به نحوی که در قسمت‌های مختلف طرح یک سوار کار با وسیله‌ای همانند تیر و کمان یا نیزه مشغول شکار آهو و یا سایر جانوران است. گروه‌های فرعی این طرح عبارتند از: شکارگاه درختی، شکارگاه ترنج دار، شکارگاه قابی، شکارگاه لچک ترنج و شکارگاه سراسری. در حال حاضر از طرح های شکارگاهی به عنوان نقشه تابلو فرش هم استفاده می شود

فرش‌های طرح قابی (خشتی)

متن فرش در این طرح‌ها به قسمت‌ها یا قاب‌های مختلفی تقسیم گشته که به طور منظم در کنار هم قرار دارند و در داخل هر قاب با گل و برگ‌های مختلفی تزیین شده است. گروه‌های فرعی آن قابی اسلیمی، قابی قرآنی کرمان یا ستونی را می‌توان نام برد. مشاهده طرح های خشتی بیشتر

فرش‌های طرح گل فرنگ

کلیه طرح‌های این گروه بر مبنای گل‌های طبیعی به ویژه گل رز با رنگ‌های بسیار روشن نظیر زرد، آبی و سرخ می‌باشد. انواع طرح‌های گل فرنگ عبارتند از: گل فرنگ بیجار، گل فرنگ دسته گلی، گل فرنگ گل و بلبل، لچک و ترنج گل فرنگ، افشان گل فرنگ و ...

فرش‌های گلدانی

درطرح گلدانی اغلب شکل گلدان در اندازه‌های مختلف به چشم می‌خورد. گاه یک گلدان بزرگ پر از گل تمام فرش را می‌پوشاند. گاه چندگلدان کوچک به طور متقارن در اطراف متن و یا دنبال هم سرتاسر متن را فرا می گیرد. گروه های فرعی این طرح عبارتند از: گلدانی ختائی، گلدانی دوطرفه، گلدانی محرابی، گلدانی سراسری، گلدانی ظل السلطان(گل وبلبل)، گلدانی حاج خاتمی، گلدانی تکراری، گلدانی لچک ترنج و گلدانی یک طرفه.

فرش‌های طرح محرابی

طرح اصلی در این گروه بر مبنای محراب است. همان مکانی که در مساجد، مکان نماز گذاردن امام جماعت است. در این طرح‌ها معمولاً محراب را با تزئیناتی از قبیل قندیل، گلدان و حتی درختچه‌های کوچک می‌پوشانند و گاه دو طرف محراب را با ستون‌های بزرگی که سقف محراب بر روی آن قرار دارد نشان می‌دهند. انواع طرح‌های این گروه عبارتند از: محرابی قندیلی، محرابی گلدانی و محرابی درختی.

فرش‌های طرح ماهی درهم

طرح ماهی درهم از قدیمی‌ترین و رایج‌ترین طرح‌های فرش ایران است. این طرح اغلب به صورت یک واگیره می‌باشد و بافنده همان واگیره را در طول و عرض فرش تکرار می‌کند. در این طرح یا واگیره یک حوض به صورت لوزی باچهار برگ، ماهی در اطراف آن مشاهده می‌شود. طرح ماهی درهم در نقاط مختلف ایران به نام‌های مختلفی مشهور است. مهم‌ترین انواع آن عبارتند از: ماهی هراتی، ماهی فراهان، ماهی زنبوری، ماهی کردستان و زیره ماهی. مشاهده طرح های ریز ماهی بیشتر

فرش‌های طرح محرمات

طرح محرمات به طرح‌هایی در فرش اطلاق می‌گردد که قطعاتی از یک نقشه در طول فرش تکرار می‌گردد و عرض فرش در متن به چند ردیف تقسیم می‌گردد و هر ردیف آن از رنگ و طرح مشخص از ابتدا تا انتهای فرش ادامه پیدا می‌کند و به طور راه راه ترسیم می‌گردد. این طرح در بعضی از نقاط ایران به نام قلمدانی مشهور است.گروه‌های فرعی طرح محرمات عبارتند از قلمدانی سراسری، گل ریز با زمینه یک رنگ و بته با زمینه الوان.

فرش‌های با طرح هندسی

دراین طرح از انواع اشکال هندسی استفاده می‌شود، معمولاً خطوط زاویه دارند و بطور دورانی و قوسی شکل حرکت نمی‌نمایند.گروه‌های فرشی مهم این طرح عبارتند از: هندسی بندی قابی، هندسی ترنجدار، هندسی محرمات، هندسی لچک ترنج (شاخه شکسته)، هندسی کف ساده، هندسی خطائی، هندسی ستاره (موزاییک)، هندسی خاتم شیرازی و هندسی جوشقانی.

فرش‌های طرح تلفیقی

علاوه بر طرح‌های نامبرده بالا که هریک برای خود دارای نام‌های مشخص و معین می‌باشند و تاریخچه قابل توجهی دارند به مرور زمان طرح‌های دیگری هم از ترکیب و تلفیق دو یا چند طرح بوجود آمده است. از گروه های فرعی این گونه طرح‌ها می‌توان طرح‌های شاخه پیچ ترنجدار، سلسله‌ای ترنج دار، تلفیقی لچک ترنج، گلدانی بند اسلیمی، تلفیقی قاب فابی، تلفیقی دورنما، تلفیقی ترنجی دسته گل، تلفیقی سبزی کار، تلفیقی ترنجدار، تلفیقی ترنجی کف ساده، تلفیقی لچک ترنج کف ساده، تلفیقی لچک ترنج سبزی کار کف ساده وتلفیقی بندی دسته گل را نام برد.

در پایان یادآور می‌شوم استفاده از این طرح‌ها هم در فرش‌های دستباف و هم در فرش‌های ماشینی ایرانی مرسوم است و از این لحاظ می‌توان گفت تفاوتی بین فرش دستباف و ماشینی وجود ندارد لذا برای معرفی طرح‌ها هم از نمونه‌های فرش ماشینی و هم از نمونه‌های فرش دستباف استفاده کردم. اما نباید فراموش کرد، فرش دستبافی که با طرح و نقشه اصیل ایرانی و با الیاف و رنگ طبیعی و بافته شده، گنجینه ایست که در هیچ جای دنیا لنگه‌اش پیدا نمی‌شود.

تهیه و تنظیم: ایفرش